कक्षा आठ या नौ पढ्दा भूगोल शिक्षक मतिउद्धिन सरले भन्नु भएको थियो—‘नेपालगन्ज समुद्र सतहभन्दा एक सौ उनन्चास मिटरमात्र माथि पर्छ । कुनै दिन समुद्रको सतह एक सौ पचास भयो भने नेपालगन्जमा समुद्र पस्छ ।’

उहाँले जुन जानकारी दिनु भएको थियो, त्यसले मलाई अत्यन्त चिन्तित गराएको थियो र सपनामा म नेपालगन्जमा समुद्र पसेको देख्न थालेको थिएँ । त्यो सपनाले मलाई आजपर्यन्त छोडेको छैन । अहिले पनि कहिलेकाहीँ मैले म सुतिरहेको खाट समुद्रमा तैरिरहेको सपना देख्छु । म सपनामै उठ्छु र बिस्तारै खुट्टाले समुद्रको पानीलाई अनुभूत गर्न खोज्छु । जब पाइतालाले जमिन छुन्छ, म बल्ल निद्राबाट ब्युँझन्छु र आफू कोठाभित्र सुरक्षित रहेको अनुभूति गर्छु । सम्भवतः यस्तै कुनै क्षणमा मलाई लागेको हुनुपर्छ- जमिनलाई स्पर्श गर्नु भनेको जमिनमा टेक्नुमात्र होइन, त्यो त अनेक खालका कल्पना, भ्रम, अन्धकार, स्वप्न अनि दुस्वप्नबाट यथार्थको धरातलमा उभिने बलियो प्रयास गर्नु पनि हो ।
०००

नेपालगन्जसितको भौतिक साइनो भत्काएर आएको मसित गर्वभन्दा बढ्ता हिनतावोध छ । किनभने मेरो स्मृति कचल्टिएको छ अब । बस्छु काठमाडौँमा र सपना देख्छु नेपालगन्जको । लेख्छु काठमाण्डुमा बसेर र कथाहरू फुर्छन् नेपालगन्जका ।

कक्षा नौ या दशमा हुनु पर्छ, हामीलाई रामगोपाल सरले नेपाली पढाउनु हुन्थ्यो । उहाँको मातृभाषा नेपाली थिएन । सायद करबलले उहाँ नेपाली पढाउनु हुन्थ्यो । त्यसैले कक्षामा पाठहरूको सामान्य व्याख्या गरेर झारा टार्नु हुन्थ्यो उहाँ । तर, हामी विधार्थीप्रति भने साह्रै सदभाव राख्नु हुन्थ्यो । स्नेहशील हुनुहुन्थ्यो । उहाँले कुनै सन्दर्भमा कक्षामा भन्नु भएको थियो— ‘रुस र अमेरिकाबीच बेलाबेलामा शीतयुद्ध चलिरहन्छ ।’

मैले या अरू कुनै विद्यार्थीले सोधेको थियौँ—‘शीतयुद्ध भनेको के हो सर ?’

उहाँले एकछिन के के सोच्नु भयो । सायद उहाँको निधार विचारशील भएर खुम्चिएको पनि थियो त्यतिबेला । दुवै आँखिभुईँ एक ठाममा सोहोरिएका पनि थिए सायद । सायद केही शब्दहरू फुत्किँदा फुत्किँदै ओठमै रोकिएका थिए र ओठ सुसेली बजाउन लागेझैँ गोलोगोलो भएको थियो । अन्ततः केही सेकेन्डपछि उहाँले जवाफ दिनुभएको थियो—‘शीतयुद्ध भनेको शितकालमा हुने युद्ध हो । एकदमै जाडो समयमा हुने युद्ध ।’

मेरो दिमागमा धेरै वर्षसम्म रुस र अमेरिकाका ती युद्धरत् सैनिकहरू आइरहे, जो भयानक हिमपात भइरहेको बेलामा एकअर्का विरुद्ध गोलाबारी गरिरहेका छन् । जसका ‘मिलिटरी टोपी’ र बर्दीमा जताततै हिउँ लागेको छ र उनीहरूले सास फेर्दा बाक्लो धुवाँ निस्कने गर्छ । बेलाबेलामा चिसोले उनीहरूका बन्दुक पनि ओसिन्छन् र आगो बालेर बन्दुक र गोलीगट्ठा तताइरहनु पर्छ ।

०००

असाध्यै अत्याउने गर्मी । केही शीतलता । मुटु काँप्ने शीतलहर र सम्बन्धहरूको न्यानोपन । केही समुद्रमा सहरै डुब्नेजस्ता भयावह कल्पना र हिउँमा लडिरहेका सैनिकहरूजस्ता अति कल्पना । अनि धेरै अनुभव, थोरै ज्ञान र धेरै अज्ञानतासहित म नेपालगन्जमा हुर्किरहेको थिएँ । प्रायः मेरा पाइलाहरू सोझो बाटो पक्रेर सुर्खेत रोडबाट त्रिभुवन चोक र रानीतलाउ हुँदै एमपी स्कुल या महेन्द्र माविसम्म पुग्न मान्दैनथे । त्यही बाटोबाट खुरुखुरु घर फर्किन पनि मान्दैनथे । मेरा पाइलाहरू बराल्लिइहाल्थे । म मोडिन्थेँ । कहिले माटाका भाँडा बनाउनेहरू बसोबास गर्ने कुम्हारन टोलतिर र कहिले मोडिन्थे लाखका चुरा र गहना बनाउनेहरू बस्ने लखेरन टोलतिर । कहिले मेरा पाइला घाँस बेचेर गुजारा गर्नेहरूको घसियारन टोल हुँदै महेन्द्र पार्क निस्किएर सदरलाइन हुँदै घरतिर लाग्थेँ भने कहिले म एकलैनी पसेर मुसाफिर खाना अगाडिका कबाब दोकानका कबाब टिक्की या हलबाईको दोकानका राबडी, जिलेबी, बुनिया, इमर्ती, कालाजामुन, रसभरी र समोसाको बास्ना लिँदै फर्किन्थेँ । बिहानको स्कुल हुँदा कहिले त्रिभुवन चोकनिर एक जना पहलमानले ठुलो तावामा देसी घिउमा निथ्रुक्क भिजाएर पकाउने पठानी रोटी र हलुवाको बास्ना बोकेरै म कक्षा कोठासम्म पुग्थेँ र कहिले पुग्थेँ पुरी कचौरी, चनाको पिरो तरकारीको स्वाद बोकेर । 

बिहान बिहानै खस्रो बुरुस दलेर आफ्ना घोडा या घोडीको जिउ सफा गरिरहेका या तिनका खुर धारिलो चुप्पीले खुर्किएर त्यसमा फलामे नाल ठोकिरहेका टाँगावालहरू । सडकमै खसी हलाल गरेर छाला काढिरहेका मासु व्यवसायीहरू । मातृभाषा नेपाली नभएकोले नेपालगन्जका स्कुलमा अध्ययन गर्न अप्ठ्यारो मानेर सीमापारिको स्कुल या रामजानकी कलेजमा हिन्दी माध्यममा अध्ययन गर्न टाँगा चढेर जान लागेका बालबालिका र किशोरकिशोरीहरू । पहाडबाट हटारुहरूले ल्याएका टिनका टिन घीउ सडकमै आगो बालेर खार्न ठिक्क पारिएका चार-पाँच हात चौडा र त्यति नै गहिरा फलामे कराइहरू । खर बोक्न बाँके जिल्लाको दक्षिणी सीमाका चुरे पहाडसम्मै पुग्ने भारतबाट घाँटीमा झुन्ड्याएका घण्टी बजाउँदै आएका उँटका लस्करहरू । रामनवमीमा बागेश्वरी मन्दिरमा जिब्रो छेड्न जान लागेका बहेलियाहरू । जोगागाउँँको मेला भरेर हातमा ऊँखु बोकेर फर्किएका रैथानेहरू । बागेश्वरी मन्दिरबाट एकाबिहानै बज्ने हिन्दी भजन सुनेर मन्दिर जान हतारिएका हिन्दु भक्तजनहरू, अजानको आवाजसँगै नमाजका लागि जुर्मराएका मुस्लिमहरू । आह, दृश्यहरूको कमी थिएन नेपालगन्जमा ।

केही प्रश्न अझै पनि मेरो आलोकाँचो दिमागमा बाँकी छ । सहर फराकिलो भएसँगै सहरमा बस्नेहरूको छाती पनि फराकिलो हुनुपर्ने हो कि होइन ? त्यो छातीमा आपसी सद्भाव कोचीकोची भरिनु पर्ने हो कि होइन ?

यसरी नै सहरहरू दृश्य भएर आँखामा अटाउँदा रहेछन् । सहरहरू स्वाद भएर जिब्रोमा पनि बस्दा रहेछन् । हरेक सहरको आफ्नो खालको बास्ना हुँदो रहेछ । त्यसैले जब हामी आफू हुर्किएको सहर छाडेर हिँड्छौँ, हामीले आफ्ना गुन्टा, लुगाफाटा, आफ्ना सर्टिफिकेट र आफ्ना भावी लक्ष्यहरूको बडेमानको भारीसहित आफूले बाल्यकाल या किशोरावस्था बिताएका सहरका दृश्य पनि बोकेर हिँड्दा रहेछौँ । सहरका स्थायी बास्ना, शाश्वत ध्वनि र गाढा स्वाद पनि बोकेर हिँड्दा रहेछौँ । त्यसपछि केही दिन हराउँदा रहेछौँ कुनै नयाँ सहरमा । र बिस्तारै बिस्तारै फेरि पुरानै स्वाद, बास्ना, दृश्य र ध्वनि खोज्न थाल्दा रहेछौँ नयाँ सहरमा । जब ती कुरा भेट्दैनौँ, अनि सराप्न थाल्दा रहेछौँ नयाँ सहरलाई । काठमाडौँ त्यसैले अनेक श्राप बेहोरिरहेको सहर हो । नेपालगन्ज पनि अहिले अनेकन् श्राप बोकेर चलमलाइरहेको होला ।

हरेक दुईचार वर्षमा पावर फेरिरहनु पर्ने चस्माभित्रको मेरो दुई उदास आँखामा सुरक्षित राखेका अनेकन् दृश्य र बिम्बहरूको सहर हो नेपालगन्ज । विभिन्न खालका रैथाने स्वाद भएर मेरो जिब्रोमा बसेको सहर हो यो । म हुर्कँदा मसँगै मेरो चेतनामा हुर्किरहेको सहर हो नेपालगन्ज । कालान्तरमा मेरो चेतनामा हुर्किएको नेपालगन्जले मेरो कल्पना, मेरो विचार र मेरो साहित्यमा निरन्तर हस्तक्षेप गरिरहने छन् भने त्यति बेला मलाई के थाहा ?

मलाई जहिले पनि लाग्छ, समयको कुनै आकृति हुन्छ भने त्यो आकृति कुनै मदारीको जस्तो हुनुपर्छ । त्यसको एउटा हातमा डमरु र एउटा हातमा पातलो छडी जरुर हुनुपर्छ । त्यही समय महाशयले दुई दशक बढी समय डमरु बजाउँदै मलाई नेपालगन्जका गल्लीगल्लीमा घुमाए र पछिल्लो तीन दशकदेखि त्यो आकृतिले डमरु बजाउँदै र छडीले तर्साउँदै मलाई काठमाडौँ भन्ने महानगरमा बन्दर नाच नचाइरहेछ । अब त यसरी नाच्नु पनि प्रिय भैसकेको छ । अब त काठमाडौँ पनि प्रिय भैसकेका छ । त्यसैले मलाई काठमाडौँलाई गाली गरेर एक थान कविता म पनि लेखिटोपलुँजस्तो कहिले पनि लागेन ।

तीस वर्षदेखि अधिकांश मेरा दिन, सप्ताह र महिनाहरू काठमाडौँमा बितिरहेका छन् । तर, जब जब मैले नेपालगन्ज जाने अवसर पाउँछु, तब तब नेपालगन्जले निर्माण गरिदिएका बिम्ब र प्रतीकहरू मेरो मानसमा हस्तक्षेप गर्न आइहाल्छन् । मेरो आँखाभित्र जमेर बसेका नेपालगन्जका दृश्यहरू सलबलाउन थाल्छन् । स्वादहरू जिब्रोमा तँछाडमछाड गर्न थाल्छन् र बास्नाहरू मेरा वरिपरि ओहोरदोहोर गर्न थाल्छन् ।

स्वाद नेपालगन्जको संस्कृतिको गजबको हिस्सा हो । बिहानै ब्युँझन्छ नेपालगन्ज र हातमा दाना लिएर आफ्नो पछाडिपछाडि च्याखुरा डुलाउँदै चना या आलुको सब्जीसित कचौरी खान चोक चोकमा उभिइहाल्छ । अलिक गुलियो मन पराउनेले हलुवा र कचौरी रोज्छन् । कोही मिठाइपसलमा गएर दही र जिलेबी खान थाल्छन् । झिसमिसे बिहानको स्वाद बेग्लै छ नेपालगन्जमा । त्यो स्वाद करिब आठ बजेसम्म रहन्छ । त्यसपछि रैथानेभन्दा बढी बाहिरबाट आएकाहरूको चहलपहल बढ्छ र तिनीहरू मिठाइपसलभित्र पसेर पुरी, तरकारी र जिलेबी खान थाल्छन् । दिउँसोतिर छोला समोसाको बहार चल्छ । गर्मीमा लस्सीका सौकिनहरू बढ्छन् । अलिक दिन ढल्किँदै गएपछि सुरु हुन्छ, चाट र बिरयानीको सङ्गत । पारखीहरू भन्छन्- ‘नेपालगन्जको जायकामा लखनवी अन्दाज छ ।’ 

नेपालगन्जमा पाइला टेक्नासाथ म खोज्छु त्यो इच्छादार राबडी, फालुदा अनि रुहअफ्जा मिसिएको लस्सीको स्वाद । त्यो छोला, समोसा, कचौरी र जिलेबीको स्वाद । त्यो खटाइ र इमलीको चटनी अनि देसी घिउ मगमगाउने चाट, आलु टिकिया, पकौडा अनि हलुवा र पुरीको स्वाद । 

०००

गर्व गर्दै आदरणीय साहित्यकार दाजु सनत रेग्मी आफ्नो कोठामा बसेर नेपालगन्जको इतिहास बताउँदै भन्ने गर्नु हुन्छ—‘नेपालगन्ज तराईमा बसेको पहिलो सहर हो । वीरगन्ज, विराटनगरभन्दा पनि पुरानो सहर । कुनै बेला पूर्वको एक सहरको नाम नेपालगन्ज राख्न खोजिएको थियो । तर, पश्चिम नेपालमा नेपालगन्ज भन्ने सहर रहेको थाहा भएपछि त्यो सहरको नाम विराटनगर राखियो ।’

नेपालगन्जबारे कुरा गर्दा सनत दाइको अनुहारमा गजबको गर्व देखिन्छ । किनभने उहाँ अहिले पनि नेपालगन्जसित उस्तै आत्मीयताका साथ जोडिनु भएको छ । तर, नेपालगन्जसितको भौतिक साइनो भत्काएर आएको मसित गर्वभन्दा बढ्ता हिनतावोध छ । किनभने मेरो स्मृति कचल्टिएको छ अब । बस्छु काठमाडौँमा र सपना देख्छु नेपालगन्जको । लेख्छु काठमाण्डुमा बसेर र कथाहरू फुर्छन् नेपालगन्जका । कहिलेकाहीँ लाग्छ, वास्तवमा म काठमाडौँमा बसेकै छैन । अझै नेपालगन्जमै छु र सिजोफ्रेनिक भएर मैले आफ्नो कल्पनामा बनाएको अजीब काठमाडौँमा बन्दर नाच नाचिरहेका मात्र हुँ ।

००० 

अचेल नेपालगन्ज पुगेको केही घण्टामै नेपालगन्जसित मोहभंग हुन्छ मेरो । म जति स्नेहसाथ आलिङ्गन गर्न आतुर हुन्छु, त्यति स्नेह अचेल नेपालगन्जले पटक्कै मप्रति नदेखाएको आभास हुन्छ । विस्थापित भैसकेको छु म नेपालगन्जबाट । अनेक स्वार्थ बोकेर आफ्नो थातथलो छाडेर गएकोलाई नेपालगन्जले पनि के खान स्नेह गरेर बसोस् ? किन सम्झियोस् ?

जनयुद्ध सुरु भएपछि नेपालगन्जमा पश्चिमी पहाडबाट बसाइँ सर्नेहरूको ओइरो लाग्यो । नेपालगन्जमा तीव्र गतिमा नयाँ बस्तीहरू विकास हुँदै गए । अब त मेरो आँखामा बसेको नेपालगन्जको दृश्यसित अहिलेको नेपालगन्ज धेरै हदसम्म मिल्दैन । त्यो नेपालगन्ज कहाँ हरायो भनेर खोज्छन् त्यहाँ पुगेर मेरा आँखाले । तर हताश भएर मेरो अतीत र स्मृतितिर टकटकी लगाएर हेर्न बाध्य हुन्छन् मेरा आँखा । दृश्यसँगै बास्ना फेरिँदै छ नेपालगन्जको । स्वाद पनि फेरिँदै छ । म हुँदाहुँदै अजिब बास्ना बोकेर सेकुवा आयो र त्यससँगै आए दारुका अनेकन् ब्रान्ड । त्यसपछि मम आयो । अचेल पिज्जा र बर्गर आएका छन् । चाट पसलहरू वातानुकूलित त भएका छन् । तर, गायब भएको छ चाटबाट देसी घिउको बास्ना । घरपालुवा खसी बाख्राका लागि बिहानै पात किन्न त्रिभुवन चोकतिर आउने नेपालगन्ज, अब स्वामी रामदेवको अनुलोम विलोम र कपालभाँतीमा बिहान बिताउन थालेको छ । 

मेरो चिन्तन नै जड । मेरो सोच नै पुरातन । म किन मेरो आँखामा अटाएको नेपालगन्जको दृश्यलाई मात्र मेरो यथार्थ भन्ने ठानिरहेछु ? मेरो जिब्रोमा अल्झिएको पुरानो स्वादलाई नै किन नेपालगन्जको मौलिकता ठानिरहेको छु ? म किन नेपालगन्जको परिवर्तनलाई बुझ्न र आत्मसात् गर्न सकिरहेको छैन ? अहिले पनि किन नेपालगन्ज पुग्दा त्यही स्वाद, त्यही दृश्य र त्यही गन्धको खोजीमा भौँतारिन्छु एकलैनी र सदरलाइनमा ? किन उभिन्छु एकछिन त्रिभुवन चोकनिर र किन टोलाइरहन्छु म त्यहाँ ?

नेपालगन्जमा अब मेरा समवयी साथीहरू लगभग छैनन् । कोही काठमाडौँ आइसके । कोही युरोप, अमेरिका र अस्ट्रेलियाका बासिन्दा भैसके । बस्, सदरलाइनको एक छेउमा पसलमा अझै बसिरहेको भेटिन्छ मेरो बालसखा जुगल गुप्ता । मैले जाँगर गरेर खोजेँ भने जसोतसो भेटिएला एसएलसीसम्मको मेरो सहपाठी रमेश नाग । त्यसबाहेक अरू नाम त मैले पनि बिर्सिसकेँ । त्यसैले जतिबेर बसे पनि त्रिभुवन चोकमा पहिला सेकेन्ड सेकेन्डमा ‘के छ बे ? कहाँ हराइगएको थिस् यार’ भन्दै मसित हात मिलाउन आइपुग्ने मेरा परिचित या लँगौटिया यारहरू अब आउँदैनन् । मपछिको पुस्ताले मलाई चिन्दैन । अनि त म आफ्नै सहरमा अपरिचित भएर त्रिभुवन चोकमा ठिङ्ग उभिन्छु । यो त्यही चोक हो, जसले मधेस आन्दोलनमा ढालेको थियो त्रिभुवनको सालिक र राखेको थियो चोकको नयाँ नाम—कमल मधेसी चोक । मधेस आन्दोलनले उठाएका मुद्दाहरू खै कति सम्बोधन भए, कति थाँति रहे, विश्लेषकहरूले बताउलान् । तर, नमीठो यथार्थ के हो भने, कसैको ओठमा पनि कमल मधेसी चोक स्थापित भएन । सालिक पो ढल्यो तर नाम यथावत् रह्यो—त्रिभुवन चोक, जहाँका पानपसलअगाडि उभिएर गाहाकीहरू पानको अर्डर दिँदै छन्- ‘जर्दा तीन सौ और एक सौ बीस । हल्का हिरामोति । थोडा पिपरमिन्ट । सुपारी और चुना अलग से ।’ 

सानो थियो मेरो सहर उतिबेला । तर अब फराकिलो भएको छ । हराएर गाउँहरू अब सहरमा विलीन भएका छन् । फरक भएको छ अब सहरको अर्थशास्त्र । अध्ययनका लागि युरोप, अमेरिका या अस्ट्रेलिया जान नसकेकाहरू युवाहरू मलेसिया र खाडी जान धमाधम पासपोर्ट बनाइरहेछन् । खाडीबाट बिदामा नेपालगन्ज पुगेका युवाहरूसँगै घरघर पसेको छ बत्तीस इन्चको स्मार्ट टेलिभिजन र हरदम चलिरहेछ त्यसमा इन्डियन आइडलका नयाँ खेलाहरू । छ लेनको भएको छ सुर्खेत रोड । फराक हुँदै छन् अरू सडकहरू । तिनै सडकका छेउछाउ नयाँ घर बनाएका छन् केही वर्षअघि सीमापारि रुपैडिहाका थुप्रै व्यापारीले । किनभने अहिले तिनको हातमा छ, नेपालको नागरिकता । तर, अहिले पनि नागरिकताका लागि सिफारिस गरिदिने कोही नभेटेर भौँतारिइरहेको देख्छु पुस्तौँदेखि बसिरहेको हसनु चिडिमार र उसका सन्ततिलाई । 

केही प्रश्न अझै पनि मेरो आलोकाँचो दिमागमा बाँकी छ । सहर फराकिलो भएसँगै सहरमा बस्नेहरूको छाती पनि फराकिलो हुनुपर्ने हो कि होइन ? त्यो छातीमा आपसी सद्भाव कोचीकोची भरिनु पर्ने हो कि होइन ?

प्रश्नहरू मेरो दिमागमै रुमल्लिइरहन्छन् । यो त्यही दिमाग हो, जसमा अझै पनि रुस र अमेरिकाका सेनाहरू हिउँको चिसो खप्दै युद्ध गरिरहेका छन् । यो त्यही दिमाग हो, जसमा अहिले पनि समुद्रको सतह एकसय पचास मिटरमाथि पुग्यो भने नेपालगन्ज सहर पुरै डुब्छ भन्ने कहालीलाग्दो डर गाडिएर रहेको छ । 

नेपालगन्ज फेरिएको छ । सायद खुसी हुनै पर्ने कुरा हो यो । तर, नेपालगन्ज जति नै फेरिए पनि अझै फेरिएको छैन मेरो चेतनामा गाडिएका त्यहाँका घुर्मैला बिम्बहरू, मेरो उमेरसँगै कमजोर हुँदै गएको त्यो सहरको ध्वनि, बास्ना र स्वाद । म त्यही बास्ना, ध्वनि र स्वादसहित बाँचिरहेछु- काठमाडौँमा । यहाँ पनि त्यो सपनाले पिछा छोडेको छैन । म अहिले पनि कहिलेकाहीँ सपनाबाट ब्युँझन्छु र बिस्तारै खाटबाट खुट्टा झारेर अनुभूत गर्न खोज्छु- म समुद्रमा छु या जमिनमा ।